ماه «دید» و «شب‌بازی»، آئین‌های رمضانی خراسان‌جنوبی

به گزارش ” پیام خاوران “ماه رمضان افزون بر معنویت و حال و هوای خاص خود، با آداب و رسومی نیز همراه است که هرچند برخی کم‌رنگ شده‌اند، اما مروری بر آنچه باقی‌مانده، حس خوبی از گذشته‌ها را یادآور می‌شود. درگذشته، هر شهر و روستا بر اساس باورهایی که گاهی ریشه در فرهنگ مردم آن داشت، آداب خاصی برای ماه رمضان داشتند.«ماه دید» یکی از مراسم قدیمی و رایج در بسیاری از نقاط است که در طبس با این نام شناخته می‌شود.

در این مراسم، شب آخر شعبان برای رویت هلال ماه رمضان، مردم به بلندی‌ها می‌رفتند و این مراسم برای اعلام عید فطر نیز تکرار می‌شد. یکی دیگر از آیین‌های معروف، طبل‌زنی است که اصالت آن به حدود ۱۵۰ سال پیش برمی‌گردد. این آیین با نواختن طبل برگزار می‌شود.

طبل‌زنی در ۳ نوبت

محمد هاشم مریدا، کارشناس فرهنگی و مسئول ثبت اثر معنوی طبل‌زنی طبس می‌گوید: این مراسم به نام «بیدارباش» شناخته می‌شود و باگذشت حدود ۱۵۰ سال، هنوز در سه نوبت طبل نواخته می‌شود.

نوبت اول سه ساعت مانده به اذان صبح است که برای یادآوری زمان تهیه سحری نواخته می‌شود و به طبل یک معروف است. پس از آن، طبل دو یک ساعت قبل از اذان به صدا در می‌آید و زمان خوردن سحری را یادآوری می‌کند.

آخرین طبل هم در زمان اذان برای اعلام وقت نماز نواخته می‌شود که پس از یک نواختن طولانی، سه تک‌ضرب بر طبل کوبیده می‌شود.

وی طبل‌ها را سر نواز، بربط، نقاره و تتله‌کو می‌نامد و می‌افزاید: در قدیم، قبل از زلزله، طبل‌ها بر بلندی ارگ نواخته می‌شد، اما اکنون این مراسم در بالای حسینیه عمادالملکی توسط خاندان عاشوری برگزار می‌شود و هنوز به قوت خود باقی‌مانده است.

او همچنین به این نکته اشاره می‌کند که در پایان هر مرحله، طبال‌ها به تعداد همان نوبت، ضرب‌هایی به طبل می‌زنند تا روزه‌داران از زمان هر مرحله آگاه شوند.وی از مراسم شادمانه‌ای هم یاد می‌کند که در شب یا روز عید فطر، با اعلام آن، دوباره بر طبل‌ها کوبیده می‌شود.

شیپور زنی در قائن

خروس‌خوان و شیپورزنی از سنت‌های قدیمی در قائنات است. پژوهشگر قائنی درباره خروس‌خوان می‌گوید: درگذشته، رسم بر این بود که خانواده‌ها برای بیدارشدن، در خانه خروس نگه می‌داشتند. خروس بر اساس غریزه‌اش، در سه نوبت مشخص آواز می‌خواند.

خروس‌خوان اول که به «آب طیار» معروف است و فردی از بام مناجات خواجه عبدالله انصاری و دعای سحر را می‌خواند.خروس‌خوان دوم یک ساعت مانده به اذان که به «یا سبحان» معروف است و زمان خوردن سحری را یادآوری می‌کند و خروس‌خوان سوم هنگام اذان، برای هشدار منع خوردن.اگرچه خروس‌خوان امروزه منسوخ شده است، اما شیپورزنی هنوز در قائن مرسوم است.

شیپورزن‌ها در دو نوبت شیپور می‌زنند؛ یک‌بار برای بیدار کردن مردم برای سحری و بار دوم برای اعلام اذان. شیپورزن‌ها معمولاً دستمزد دریافت نمی‌کنند و در شرایط امروز کسی تمایلی به ادامه این سنت ندارد.

درگذشته فردی که روی بام می‌رفت و شب‌خوانی می‌کرد، خود را موظف می‌دانست که با صدای خود مردم را بیدار کند، اما حالا شرایط تغییر کرده است.یکی از اشعار شب‌خوانی که هنوز در یاد برخی باقی‌مانده، عبارت است از: «یا رب تو مرا غلام حیدر گردان / راهی که غلط کنم مرا برگردان / یا رب به محمد (ص)، تو علی(ع) را بفرست…»

رویت ماه بر فراز کوه در بشرویه

در بشرویه، گروهی مأمور رویت ماه می‌شوند. آنها از روی کوه غربی شهر، به جستجوی هلال ماه می‌پردازند.

مردم به همراه خود آب و آینه می‌برند و با دیدن ماه نو، به آن نگاه کرده و صلوات می‌فرستند. پس از آن، طبل و شیپور از فراز حسینیه، آغاز ماه رمضان و همچنین اتمام آن را به مردم اعلام می‌کند.

رمضوخوانی و آب‌بازی در بیرجند

در بیرجند نیز آداب خاصی برای ماه رمضان وجود دارد.

پژوهشگر و مدرس دانشگاه از سنت‌های قدیمی مانند دوره‌های قرآن‌خوانی در منزل بزرگان فامیل و یا دوره‌خوانی در جمع خانواده‌ها یاد می‌کند. وی می‌گوید در فرهنگ اصیل بیرجند، ماه رمضان به‌عنوان «ماه شریف»، «ماه مبارک» و «ماه خدا» با احترام یاد می‌شود.یکی از مراسم‌های قدیمی بیرجند، رمضوخوانی است. در این مراسم، نوجوانان و کودکان به خانه‌ها می‌روند و می‌گویند: «رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِی یا وَرْ خُونِمْدِه»، به معنی «رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش».

در این مراسم، یک نفر استاد شعر می‌خواند و بقیه آن را تکرار می‌کنند:  «رمضو یارب، یارب رمضو، رمضو آمد خوش نام خدا…» پس از آن، صاحبخانه‌ها به کودکان احترام گذاشته و جوایزی به آنها می‌دهند. همچنین، در برخی مناطق مانند آرین شهر و شاخن، شب‌بازی توسط نوجوانان انجام می‌شده است.

در این مراسم، آنها شعرهایی می‌خواندند که: «رمضو آمد خوش‌نام خدا، خوش‌نام خدا روزه می‌گیرم و لاغر می‌شوم، گر نمی‌گیرم کافر می‌شوم…» یکی از نوجوانان شعرهایی می‌خواند که روزه‌گرفتن سخت است و سایرین برای تنبیه او به او حمله کرده و ضرباتی به پشتش وارد می‌کردند.

این رسوم قدیمی، هرچند که در برخی مناطق منسوخ شده‌اند، همچنان نشان‌دهنده پیوند مردم با ماه رمضان و حفظ سنت‌ها و آداب قدیمی است.

منبع : فارس