توسعه جایگاه یابی زعفران ایران مبتنی بر صنعت گردشگری کشاورزی|محسن احتشام دکتری مدیریت بازاریابی

به گزارش  “ پیام خاوران ” مقاله  دکتر محسن احتشام با موضوع توسعه جایگاه یابی زعفران ایران مبتنی بر صنعت گردشگری کشاورزی را تقدیم علاقمندان به گردشگری به ویژه گردشگری کشاورزی می نماییم.

چکیده:

گردشگری زعفران با توجه به زیبایی خاص و لوکس بودن محصول،  میتواند نقش مهمی در اقتصاد یک منطقه و شناساندن محصولات کشاورزی آن ایفاءنماید. از این رواین پژوهش  با هدف توسعه جایگاه یابی زعفران ایران مبتنی بر صنعت گردشگری انجام گرفت. نتایج نشان داد: برگزاری تورها و جشنوارههای گردشگری زعفران و سرمایه‌گذاری در گردشگری زعفران پیشرانهای راهبردی تاثیر گذار بودند که تاثیر بسزایی در تبلیغات و اطلاع رسانی، توسعه مناطق روستایی و مهاجرت روستاییان به شهرها دارند..

کلمات کلیدی: گردشگری زعفران، جایگاه یابی زعفران، خراسان بزرگ

 مقدمه

 امروزه جایگاه یابی در راستای تمایل شرکت ها برای حرکت به جایگاهی مطلوب تر و یا انصراف از موقعیت های قبلی در یک فضای استراتژیک یا رقابتی می باشد. به سه دلیل، زمان توجه به جایگاه یابی فرارسیده است: رقابت، تغییر و بحران. جایگاه یابی، فرآیند تصویرسازی یک شرکت است و برای اشغال یک مکان منحصربه فرد در ذهن مشتری هدف به همراه ایجاد یک پیشنهاد ارزش مشتری محور که باعث سهولت خرید مشتری میشود، ارایه می شود (هینسون و همکاران^[۱]، ۲۰۱۷).

جایگاه یابی، تلاشی ارادی از سوی بازاریابان است تا ادراکات مشتری را نسبت به محصولات خود یا مهمتر از همه نسبت به برندهایشان تغییر دهند (صدیقی و فهیم^[۲]، ۲۰۱۴). استراتژی جایگاه یابی، نقشی اساسی در مدیریت بازاریابی مدرن و استراتژی شرکت ایفا می کند.

تعریف مناسب جایگاه برند در هدایت راهبرد بازاریابی نقش بسزایی دارد و با روشن ساختن ماهیت، تمایزات و اشتراکات یک برند با برندهای رقیب، اقدامات بازاریابی را آسان می سازد. جایگاه یابی زمانی که محیط کسب وکار به سمت تغییرات موثر در دورنمای رقابتی مثل تغییرات در رفتار مصرف کننده سوق داده می شوند، لازم و ضروری است (ژانگ و همکاران^[۳]، ۲۰۱۵). از طرفی، گردشگری و توسعه آن در کشورهای جهان از اهمیت خاصی برخوردار است.

گردشگری کشاورزی نیز جزئی از صنعت گردشگری به حساب می آید که می تواند با برنامه ریزی اصولی و مناسب و شناسایی مزیتها و محدودیت های گردشگری کشاورزی، نقش موثری در توسعه این مناطق و در نتیجه توسعه ملی و تنوع بخشی به اقتصاد ملی برعهده داشته باشد (اسماعیل زاده و همکاران^[۴]، ۲۰۱۵).

براساس معیارهای یونسکو، ایران یکی از ده کشور بزرگ جهان از نظر داشتن جاذبه های گردشگری، دارای رتبه پنجم در گردشگری طبیعت، دارای رتبه هفتادم در پذیرش گردشگر و رتبه هشتادم و نهم در جذب درآمدهای ارزی جهانگردی است که این موضوع کم توجهی به استفاده از فرصت گردشگری طبیعت به خصوص در حوزه کشاورزی در ایران را نشان می دهد که با توجه به بالا بودن رتبه ایران از لحاظ پتانسیل های طبیعی و تنوع اقلیمی، برنامه ریزی و سرمایه گذاری در این زمینه می تواند ضمن معرفی جاذبه های طبیعی و فرهنگی کشور، فرصت های شغلی و درآمد ارزی خوبی برای کشور داشته باشد.

یکی از محصولات کشاورزی مهم در جذب گردشگر در ایران محصول زعفران می باشد. این مزارع با ایجاد مناظر زیبا و بدیع پس از ایجاد گل می تواند سالانه گردشگران زیادی را به خود جذب کنند (بهدانی و فلاحی^[۵]، ۲۰۱۵).

جمهوری اسلامی ایران، بزرگترین تولیدکننده زعفران در جهان است که تولید بیش از ۹۵٫۶ درصد زعفران جهان را به خود اختصاص داده است. وزارت جهاد کشاورزی، به عنوان متولی امر، آمار دقیقی از تولید این محصول در سال ۱۳۹۸، اعلام نموده که نشان می دهد، تولید زعفران در کشور به مرز ۵۰۰ تن رسیده است.

از طرفی، به علت سیاست های موجود در کشور برای صادرات غیرنفتی، اهمیت این محصول به عنوان یکی از کالاهای صادراتی و استراتژیک کشور بالا رفته است. زعفران به عنوان گران ترین ادویه جهان جایگاه منحصربه فردی در بین محصولات صنعتی و صادراتی ایران داشته و محصولی است که نسبتأ پردرآمد بوده و نیاز آبی آن ۲ الی ۳ دوره در سال می باشد. با این توصیف کشت این محصول در مناطق کم آب کشور و مناطقی که نسبتأ خشک محسوب می شوند، مقرون به صرفه به نظر می رسد.

در این میان خراسان و به ویژه شهرستان های جنوبی آن از جمله تربت حیدریه از مناطقی است که در کشت و تولید زعفران دارای مزیت نسبی می باشند. همچنین، وجود مزارع زیبای زعفران در زمان گل دهی، برداشت گل زعفران در طی فصل پاییز به مدت دو ماه به صورت روزانه، فرآیند عرضه گل در بازار و سالن های گل پاک کنی و حتی در منازل و کارگاه های کوچک به صورت سنتی و در کنار همه این موارد چشم اندازهای زیبا از محصولات باغی در اکثر مناطق روستایی می تواند از عوامل جذب گردشگر در این منطقه باشد.

این نکته قابل توجه است که به دلیل سطح زیر کشت بالا و میزان بالای برداشت گل به صورت روزانه، عمدتأ کشاورزان با مشکلاتی همچون تولید گل بالا، کمبود کارگر جهت فراوری و گل پاک کنی روبرو هستند و چون امکان فروش و انتقال گل زعفران خود را به شهرستان های اطراف برای برای بیشتر آنان فراهم نیست در نتیجه مجبور به فروش گل در بازار و یا به دلالان حاضر در روستا شده و در نتیجه از این طریق سود کمتری عاید کشاورز می گردد.

در صورتی که، با حضور گردشگران امکان فروش مستقیم و آسان برای کشاورز، همراه با سود بیشتر فراهم می شود. عرضه گل تازه به گردشگران در محل مزرعه ضمن جذابیت، یا زعفران خشک شده در بازارهای محلی روستا البته به صورت مدیریت شده علاوه بر تقویت جذب گردشگر، سود کشاورز و اشتغال در روستا را افزایش خواهد داد. حضور گردشگر در روستا آشنایی بیشتر آنان با زندگی روستایی، آداب و رسوم روستائیان را نیز در پی خواهد داشت.

علاوه بر مزارع زعفران وجود بزرگترین بازار گل در مساحتی حدود ۸۰۰۰ مترمربع با ۶۸ غرفه در مدت ۵۵ روز فصل برداشت گل نیز می تواند یکی دیگر از جاذبه های گردشگری بسیار خوب باشد(شیرزادی لسکوکلایه و جلالی، ۱۳۹۹). بنابراین در این پژوهش محقق در به دنبال ارائه مدلی برای توسعه جایگاه یابی زعفران ایران مبتنی بر صنعت گردشگری می باشد.

زعفران کالایی گرانبها و استراتژیک

زعفران با نام عمومی Saffron و نام علمی Crocus Sativusگرانبهاترین گیاه زارعی موجود در روی کره زمین است و تنها گیاهی است که واحد خرید و فروش آن به جای تن و کیلوگرم، مثقال و گرم می باشد. زعفران از خانواده زنبق است و در منطقه آب و هوایی مدیترانه و غرب آسیا-از عرض جغرافیایی ۳۰ تا ۵۰ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۱۰ درجه غربی تا ۸۰ درجه شرقی- در مناطق بسیار کم باران ایران- توران که دارای زمستان سرد و تابستان گرم هستند گسترش دارد.

هر چند انواع دیگر زعفران به دلیل دارا بودن گلهای زیبا به عنوان گیاهان زینتی نیز مورد استفاده قرار می گیرند، ولی گونه زراعی آن از نظر اقتصادی جایگاه ویژه ای دارد. در منطقه خراسان جنوبی به طور کلی شرایط اکولوژیک اکوسیستم بیابان وجود دارد. مقدار ریزش باران کم و شدت تبخیر زیاد و نتیجتا رطوبت نسبی کم میباشد.

از نظر درجه حرارت تغییرات درجه حربارت شب و روز در این منطقه زیاد است. در بعضی مناطق که دارای ارتفاع بیشتری است شرایط اقلیمی از نظر اکولوژیک برای رویش گیاهان مساعدتر است که البته این اکوسیستم ها مرز مشخصی با اکوسیستم بیابان ندارد (گلمحمدی و همکاران، ۱۳۸۹).

زعفران یکی از مبناهای حرکت توسعه روستایی به ویژه در دو استان خراسان رضوی و جنوبی است و تعداد زیادی از بهره برداران و تولیدکنندگان این محصول از نقاط روستایی و توسعه نیافته هستند، در بسیاری از نقاط تنها امید معیشت مردم به این گیاه است. با وجود برازندگی زعفران و اینکه فخر صادرات دو استان خراسان رضوی و جنوبی به این محصول است، اما توجه آن چنانی به این پتانسیل در اختیار نشده است.

جایگاه زعفران در ایران

جایگاه زعفران در ایران کهن و مستندات تاریخی بیانگر این واقعیت است که ایرانیان از روزگاران کهن به زر و زعفران علاقه و توجهی زیاد داشته اند به طوری که در جشن ها، سرورها و مجالس بزم و نشاط مانند عروسی ها و اعیاد یا استقبال از بزرگان و زایران، زر و زعفران نثار قدم ها می کردند.

در برپایی با شکوه تر این گونه آیین ها، ضمن آذین بندی و آینه بندان، سکه های زرین و سیمین را به همراه زعفران و گل و نقل بر سر عروس و داماد یا شخصیت های مورد نظر و گاهی هم به حاضران در این گونه مراسم می ریختند. در برخی از مراسم زعفران را به تنهایی یا همراه با مشک، عنبر و عود دود می کردند و گلاب می پاشیدند. در دوران هخامنشیان زعفران برای تزیین گرده های نان و معطر کردن خوراک ها به کار می رفته است. فردیناند یوستی، ضمن شرح زندگانی داریوش نوشته است: شاه ایران تن خود را در روغنی معطری می مالید که عبارت بود از مخلوط روغن آفتابگردان که در پیه شیر پخته و با زعفران و نوشیدنی خرما تهیه می شد. در دوره پارت ها زعفران ایران به یونان و روم می رفت، پس از آن کشور چین هم از مشتریان زعفران ایران شد.

در دوران ساسانیان کاشت زعفران زراعتی در قم نیز رایج شد و مرغوبیت محصول آن شهرت یافت. در همان روزگار زعفران در پرداخت کاغذهای گران قیمت کاربرد پیدا کرد، اما پیش تر از آن محلول زعفران به عنوان مركب تحریر استفاده می شد، و تا سده ها بعد در ترکیب مرکب های تحرير مرغوب به کار می رفته است.

برخی از سلاطین به دلیل اعتقادی که به خوش یُمنی زعفران داشتند، دستور می دادند که از انواع مرکب زعفرانی کم رنگ و پر رنگ (از زرد کم رنگ تا قرمز خونین) برای نوشتن عنوان فرمان ها و نامه های شاهان و خلیفگان و امرا و همچنین در تحریر عنوان ها و سرفصل های کتب و رساله ها و نیز در تذهیب و تشعیر و در تصویرها، نقوش حاشیه و متن استفاده می شده است کما این که این باور در ذهن بسیاری از مردم عادی نیز ریشه دوانیده است.

در گذشته نیز از زعفران به عنوان یک رنگ طبیعی و با ثبات در تذهیب، خوشنویسی و فرش بافی استفاده گردیده است. پیشینه تاریخی این گیاه که امروزه خواص دارویی آن بر خواص غذایی ارجحیت یافته به زمان مادها«هخامنشیان» می رسد و از دیرباز در سبد غذایی ایرانیان بوده است. تاریخ مصرف زعفران در غذاها در ایران حداقل از زمان هخامنشیان به صورت کتیبه و یا کتیبه هایی ثبت شده است.

در تخت جمشید نقش برجسته ای در دیوار شرقی کاخ آپادانا باقی مانده که در آن نمایندگان ۲۳ ملت هدایایی را به حضور داریوش شاهنشاه ایران تقدیم می کنند. در بین آن ها یک نفر نماینده مادها دیده میشود که یک کیسه چرمی در دست دارد که دارای زعفران است.

در زمان سلوکی ها نیز مانند هخامنشیان از زعفران به عنوان عطر و طعم دهنده غذا استفاده می کردند. در زمان اشکانی ها و ساسانیان زعفران در بین ادویه های رنگ دهنده بود که در ضمن از آن برای عطر دادن به غذاها استفاده می شد. جایگاه زعفران در زمان خسرو پرویز نیز از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. در زمان خسرو پرویز صرف نظر از مصرف زعفران در غذاها و شیرینی ها، از زعفران به عنوان دارو نیز استفاده می شد.

حوادث تاریخی حکایت از آن دارد که زعفران در قرن دهم میلادی توسط اعراب به اسپانیا برده شد و از آن جا به سایر نقاط اروپا منتقل شده است. دوران اوج و حضیض جایگاه زعفران در اروپا خود داستان طولانی دارد که به آن اشاره خواهد شد. از ایران نیز توسط مغول ها و در صدر اسلام توسط ایرانیان زرتشتی به هندوستان برده شده است. مصرف زعفران جهت صنایع غذایی به عنوان چاشنی طعم دهنده رنگ دهی مواد غذایی و معطر نمودن خوراکیها به عنوان مکمل رنگ همراه سایر مواد رنگی در غذاها مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر این در سال های اخیر هم از این ماده ارزشمند در نقاشی، مجسمه سازی و هنرهای دیگر بهره گرفته شده است.

امروزه نیز زعفران ایران از کیفیت خاصی برخوردار است و این گران ترین ادویه جهان کاربردهای فراوانی دارد. زعفران به علت طعم و رنگ و عطر عالی، کاربردهای فراوانی در تولید فرآورده های غذایی، دارویی و شیمیایی دارد و با توجه به محدودیت کشت و تولید آن از فرآورده های گران قیمت به شمار می رود. در صنایع نساجی در گذشته به عنوان رنگ جهت پارچه های گران قیمت به خصوص ابریشم مورد استفاده بوده است.

در داروسازی و صنایع وابسته به آن نیز استفاده میشود و در طب سنتی ایران، زعفران داروی قاعده آوری و نیز نشاط دهنده عنوان شده است. عطر و مزه زعفران خالص تند و کمی متمایل به تلخی است که موجب سهولت در هضم غذا می شود. دارای اسانس های محرک است و اعصاب را تحریک می کند و اثر تسکین دهنده دارد.

همچنین شواهد تاریخی نشان می دهد که زعفران در گذشته در غالب نقاط ایران به ویژه استان های مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان و خراسان کشت می شده است.

دلایل ارزشمندی جایگاه زعفران

ذیلا به مواردی از اهمیت زعفران اشاره میشود، امید است مورد توجه قرار گیرد(ایزدی، ۱۳۹۵):

• سطح زیر کشت زعفران حداقل ۶۰،۰۰۰ هکتار و سالیانه بیش از ۲۰۰ تن زعفران تولید می کند.
• تولید زعفران جهان ۲۵۰ تن است.
• ایران با ۲۰۰ تن، اسپانیا ۵ تن، یونان ۱۰ تن، مراکش ۱۰ تن، چین ۱۰ تن، جزایراسپرون روسیه ۵ تن، هندوستان ۱۰ تن از تولید کنندگان عمده زعفران جهان به شمار می آیند.
• زعفران ایران در گذشته در شهرهای بیرجند، قاین، فیروزکوه، رى، قم، بروجرد، همدان، کرمانشاه، کهکیلویه، شیراز، استهبانات، اصفهان، نهاوند کشت می شده است.
• زعفران در حال حاضر در شهرهای بیرجند، قاین، تربت حیدریه، فردوس، گناباد، کاشمر، طبس، سرایان، نهبندان، تایباد، تربت جام – استهبانات فارس، گرگان، یزد، اصفهان، کرمان، کرمانشاه، تهران و کرج کاشته می شود.
• ۸۰ درصد زعفران دنیا در ایران و ۹۵ درصد آن در خراسان جنوبی و رضوی تولید می شود.
• متوسط برداشت زعفران در هر هکتار در حدود ۴ کیلوگرم است که در صورت رعایت اصول به زراعی می توان به افزایش برداشت تا سقف ۱۲ کیلوگرم در هر هکتار امیدوار بود.
• از هر ۱۷۰ هزار گل زعفران یک کیلو زعفران خشک به دست می آید.
• در سال ۱۳۷۵ افزایش گرمای هوا و کاهش نزولات آسمانی منجر به کاهش ۵/ ۳۰ درصد در تولید زعفران گردید و در سال ۱۳۷۶ به علت سرمای سخت زمستان و مداومت آن میزان عملکرد در سال بعد به ۵۰ تن تقلیل یافت.
• ۳۰۰هزار نفر در پروسه کاشت، داشت و برداشت زعفران در سال فعالیت می کنند. به طور کلی زعفران ۱۸،۰۰۰،۰۰۰-۱۷ روز کار ایجاد می کند.
• ۳۰۰ هزار نفر از طریق زعفران به طور مستقیم و به همین تعداد به طور غیر مستقیم زندگی می کنند.
• یک پنجم جمعیت ۲ میلیونی جنوب خراسان و طبعا بیشتر از آن در خراسان رضوی وابسته به زعفران می باشند.
• اگر هر کیلو زعفران را ۵/۲ میلیون تومان فرض کنیم ارزش ۲۰۰ تن زعفران تولیدی ایران ۵۰۰ میلیارد تومان است (به قیمت سال ۱۳۸۹).
• از هر یک کیلو زعفران دسته ای خشک بطور متوسط ۷۰۰ گرم زعفران سرگل به دست می آید.
• قیمت زعفران بستگی به صادرات و تغییرات در سطح زیر کشت و عوامل جوی و حمایت یا عدم حمایت دولت دارد.
• در جهان ۱۰۰ گونه زعفران شناخته شده است که در بین آن ها تنها یک گونه ی زراعتی وجود دارد.
• در ایران ۸ گونه زعفران زینتی شناسایی شده که اکثرا در گرگان می باشند و با گونه زراعتی ۹ گونه می شود.
• زعفران کاران به قیمت اسمی زعفران واکنش نشان میدهند و نه به قیمت واقعی آن.
• طی سال های ۱۳۶۰ تا ۶۶ قیمت اسمی زعفران بالاتر از نرخ تورم بوده اما طی سال های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۹درصد افزایش تورم بیش از رشد قیمت اسمی زعفران بوده است.
• عرضه ی جهانی زعفران ۲۰۰، ۱۵۰ تن و تقاضای فعلی جهان بیش از ۲۵۰ تن می باشد.
• مصرف سرانه مردم ایران ۲۵/۰ گرم در سال و مصرف کل سرانه بین ۲۵-۱۵ تن است.
• با توجه به کاربردهای فراوان زعفران اگر تبلیغات مناسب جهانی صورت بگیرد و هر نفر فقط ۲۵/۰ گرم زعفران مانند ایران در سال مصرف کند، جمعیت ۶ میلیاردی جهان متقاضی ۱۵۰۰ تن زعفران خواهد بود این تقاضا فقط مصرف شخصی است و مصارف دارویی، شیمیایی، غذایی و… بر آمار فوق خواهد افزود.
• اسپانیا با نقدینگی مناسب، بازاریابی قوی، تبلیغات گسترده و تشکیلات منسجم حرف اول را در صادرات زعفران جهان می زند.
• در حالی که زعفران تولیدی اسپانیا بسیار کم (حداکثر در حدود ۵ تن) و عطر، رنگ و کیفیت زعفران تولیدی آن به مراتب پایین تر از زعفران ایران می باشد لیکن با بازاریابی منسجم، داشتن تعاونی زعفرانکاران و بسته بندی مطابق میل متقاضیان، بازار جهانی را با زعفران ایران اما با نام اسپانیا اشغال کرده است.
• صادرات زعفران ایران طی سال های اجرای برنامه اول (۱۳۶۸ تا ۷۲) از رشد مناسبی برخوردار بوده است.
• در طی برنامه اول، ایران مجموعا ۱۵۰ تن زعفران به ارزش ۶۶۶/۳ میلیارد ریال صادر کرده است.
• سالانه ۳۵ تا ۱۰۰ تن زعفران به صورت رسمی و غیررسمی (قاچاق) از ایران خارج می شود که شديدا صادرات زعفران ایران را در معرض خطر قرار داده است.
• صادرات بی برنامه و قاچاق گسترده زعفران به بندر دبی در کشور امارات متحده عربی، دبی را به عنوان بورس جهانی زعفران مطرح کرده است.
• در صورت برنامه ریزی دقیق، سالانه به ۳۰۰ میلیون دلار ارز آوری حاصل از صادرات زعفران می توان امیدوار بود.
• ضریب اهمیت شاخص زعفران در شاخص کل ۳۰/۰ است و سهم صادرات زعفران در صادرات کل به میزان ۳۶۰۰/۰ است اما کاملا قابل بهبود است.
• تخمین ضریب همبستگی نرخ ارز و میزان صادرات زعفران ۷/۰ است.
• ارزش یک کیلو زعفران صادراتی برابر ۱۳ -۱۰ تن گندم وارداتی است. (ارزش یک کیلو، ۲۰۰۰ دلار و ارزش یک تن گندم ۱۵۰ تا ۲۰۰ دلار در نظر گرفته شده است درحالی که قیمت زعفران در بازار ایران در حدود ۲۵۰۰ دلار است).
• نرخ صادراتی هر کیلو گرم زعفران توسط کمیسیون نرخ گذاری تا پایان سال ۱۳۷۶ به صورت زیراعلام گردیده است.
• سر گل ۴۲۰ دلار
• دسته ۳۴۰ دلار
• کنج ۲۳۰ دلار، که این قیمت ها در سال ۹- ۱۳۷۸ حداقل ۵ برابر شده است.

گردشگری کشاورزی

گردشگری کشاورزی قسمتی از بخش بزرگتری به نام کشاورزی روستایی می باشد. گردشگری روستایی براساس محیط روستایی می باشد درحالی که، گردشگری کشاورزی براساس مزرعه و کشاورزی می باشد. بنابه تعریف گردشگری کشاورزی، ترکیبی از دو کلمه کشاورزی و گردشگری است. به بیان دیگر، این اصطلاح نشان دهنده پیوندی بین صنعت گردشگری و کشاورزی است.

کشاورزی از جمله فعالیت های غالب روستاهاست و نقش مهمی در توسعه ملی دارد. از جمله راه های حمایت از این بخش اقتصاد مهم، توسعه گردشگری کشاورزی با تاکید بر افزایش تولید و استفاده از روش های جدید در کشاورزی است.

گردشگری کشاورزی نوعی گردشگری روستایی محسوب می شود که در آن افراد در محیط روستا با فعالیت های کشاورزی آشنا می شوند و در امور مربوط با روستائیان مشارکت می کنند.

از آن جا که، کشاورزی شامل زراعت، باغداری، دامداری، دامپروری، پرورش طیور و آبزیان، صید و شکار، بهره برداری از جنگل و مراتع و غیره است. با توجه به اختلافات اقلیمی و شرایط منطقه ای روستاهای کشور، هر روستا قابلیت تولید نوع خاصی از محصولات کشاورزی را دارد که این مسئله ممکن است برای گردشگران جذابیت داشته باشد. بنابراین هدف از بازدید، تمرکز ویژه بر کشاورزی، با هدف لذت بردن از باغات و مزارع و یا همراه با حیوانات اهلی باشد، گردشگری کشاورزی شناخته می شود.

همچنین، گردشگری کشاورزی مجموعه ای از خدمات و تسهیلات رفاهی و اقامتی تدارک دیده شده برای گردشگران به وسیله کشاورزان می باشد که تفاوت آن با انواع گردشگری روستایی در این است که اقدامات پذیرایی و تسهیلات رفاهی گردشگران توسط کشاورزان فراهم می شود (ترک چورن، ۱۳۹۴).

عوامل موثر بر توسعه گردشگری کشاورزی

گردشگری به عنوان یکی از سریع ترین بخش های در حال رشد در سراسر جهان شناسایی شده است. رشد آن فرصتی برای بخش کشاورزی از نظر عرضه مواد غذایی و نوشیدنی ارائه می دهد. رشد اخیر گردشگری کشاورزی در تقاضا و عرضه قابل توجه است.

در سمت عرضه، فشار هزینه کشاورزان را مجبور به افزایش درآمد خود از طریق تنوع بخشی کرده است. گردشگری کشاورزی به کشاورزان کمک می کند تا کسب وکارشان را در برابر نوسانات بازار، گسترش اشتغال در مزرعه، ارائه درآمد خارج از فصل و بهبود پایداری کسب وکار محافظت کنند. در طرف تقاضا، افزایش در درآمد و تقاضا برای اشکال تخصصی تر از تجارب تعطیلات، رشد را برای فعالیت های گردشگری و تفریحی در مناطق روستایی تحریک کرده است.

درواقع، هدف متنوع سازی مزارع، کاهش وابستگی خانواده های کشاورز به محصولات کشاورزی است، به گونه ای که با کاهش تولید در مزارع بتوانند خودکفا و پایدار باقی بمانند. نوع فعالیت مزارع با توجه به محل و ساختار مزرعه، علایق خانواده های کشاورز و بازار بالقوه متفاوت است (کریمی، ۱۳۹۳). بوندوک^[۶] (۲۰۰۹)، معتقد است که بیشتر ساکنان شهری به دنبال تعطیلات در مزرعه برای رهایی از یکنواختی و دل مشغولی های زندگی هستند که تجربه متفاوتی از زندگی روزمره را ارائه می دهد.

گردشگری کشاورزی هرگونه عملیات یا فعالیت های مبتنی بر کشاورزی است که بازدیدکنندگان را به یک مزرعه می آورد (یه^[۷]، ۲۰۱۵). و شامل طیف گستردهای از فعالیت ها، از جمله خرید مستقیم تولیدات و محصولات از غرفه مزرعه، حرکت کردن در مارپیچهای ذرت، چیدن میوه و تغذیه حیوانات است و به عنوان خدمتی روستایی، گردشگری کشاورزی بازدیدهای را با عطر و طعم زندگی و فرهنگ روستایی از طریق تفریح و سرگرمی، فعالیت های کشاورزی و محصولات کشاورزی فراهم می آورد (مادان^[۸]، ۲۰۱۴).

گردشگری کشاورزی یک زیربخش گردشگری روستایی است و گردشگری روستایی تعادل بین کشاورزی و گردشگری را بهبود و منافع حاصل از کشاورزی را افزایش می دهد و منافع بیشتری را برای کشاورزان ایجاد میکند.

بنابراین، فرصت های شغلی بیشتر و شرایط زندگی بهتر نقش مثبت در بهبود توسعه روستایی و فرهنگ روستایی ایفا می کند. منطق گردشگری کشاورزی فقط عرضه تجربه آموزشی یا سرگرمی به بازدیدکنندگان نیست بلکه گزینه تنوع بخشی برای بسیاری از اپراتورهای مزرعه به دلیل فشار هزینه ها و بحران مرتبط به آن در تولید مازاد کشاورزی شده است که کشاورزان را مجبو به افزایش درآمد خود از طریق تنوع بخشی در بخش کشاورزی و همچنین از طریق اتخاذ حرفه های غیرکشاورزی کرده است.

گردشگری کشاورزی به عنوان ترکیبی از یک محیط طبیعی و محصولات از عملیات کشاورزی با یک تجربه گردشگری تعریف می شود که شامل ارائه فرصت هایی به گردشگران برای تجربه طیف گسترده ای از محصولات و خدمات مبتنی بر کشاورزی اعم از غرفه میوه، خرید شربت، تورهای باغ، از امکانات خواب و صبحانه مبتنی بر مزرعه تا مشارکت گردشگران در شخم زدن زمین است (هتلی^[۹]، ۲۰۰۹).

همچنین، گردشگری کشاورزی شکلی از گردشگری روستایی پایدار و فعالیت های چندگانه در مناطق روستایی است که از طریق آن گردشگران فرصتی برای آگاهی در مورد مناطق کشاورزی، مشاغل کشاورزی، محصولات محلی، غذاهای سنتی و زندگی روزانه مردم روستایی، همچنین عناصر فرهنگی و سنتی به دست می آورند. علاوه براین، این فعالیت ها گردشگران را با فعالیت های روستایی و طبیعی نزدیک می کند (مهدسید و همکاران^[۱۰]، ۲۰۱۲).

درواقع، می توان گفت گردشگری کشاورزی یک سرمایه گذاری کسب وکار جدید برای بسیاری از کشاورزان است. اگرچه ممکن است پتانسیل تولید درامد اضافی برای کشاورزان داشته باشد و از محیط زیست اجتماعی و طبیعی حمایت می کند.

چندین نویسنده گردشگری کشاورزی را به عنوان شکلی از توسعه که پتانسیل حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست و توانمندشدن جامعه روستایی و محلی را دارد، حمایت کرده اند (مادان، ۲۰۱۴). بنابراین، تقویت ارائه گردشگری کشاورزی به دلیل ظرفیت آن برای کاهش بحران اتصادی کشاورزان، افزایش اشتغال محلی، حفظ مناظر روستایی و شیوه زندگی و حفظ زیستگاه های طبیعی و منابع به شیوه ای پایدار مهم است.

کشاورزی نه تنها می تواند به تامین تقاضای روبه رشد برای فعالیت های مبتنی بر طبیعت کمک کند بلکه میتواند مشوق های اقتصادی به کشاورزان ارائه دهد تا زمین های کشاورزی و امکانات طبیعی مرتبط را حفظ کنند. به عنوان مثال، کشاورزان می توانند از زمین های تحت حفاظت خود به عنوان زیستگاه برای حیات وحش سود برند و همچنین با میزبانی فعالیت های پرنده نگری، عکاسی، شکار و ماهی گیری درآمد خود را افزایش دهند (جائو و همکاران^[۱۱]، ۲۰۱۳).

برگزاری تورها و جشنوارههای گردشگری زعفران

از آنجائیکه توسعه گردشگری مزرعه زعفران یکی از راهکار‌های رونق اقتصادی در خراسان بزرگ است و اصولا گردشگری مزرعه از شاخه‌های مهم گردشگری در دنیا و ایران است و این منطقه، با توجه به وجود مزارع زعفران، می‌تواند با فعال شدن این شاخه از گردشگری موفق عمل کند.

دیدار از مزارع زیبای زعفران در هنگام برداشت محصول برای گردشگران میتواند بسیار جذاب باشد. و امکان فروش مستقیم محصولات به انها و همچنین بومگردی جذابیت این نوع گردشگری را صدها برابر افزایش میدهد.

لذا به سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان بزرگ پیشنهاد میشود نسبت به برگزاری تورها و جشنوارههای گردشگری زعفران در فصول پاییز که فصل برداشت محصولات استراتژیک زعفران است که به نوعی بهار گردشگری مزرعه محسوب می‌شود اقدام نمایند که گردشگران داخلی و خارجی بتوانند از این فرصت برای تقویت اقتصاد بهره گرفت.

گردشگری زعفران میتواند نقش مهمی در اقتصاد منطقه داشته باشد و فرصتی ناب برای حضور گردشگران است تا هم با نحوه کشاورزی در منطقه آشنا شده و هم از این محصول به عنوان سوغات سفر بهره ببرند.

بنابراین پیشنهاد میشود جشنواره‌هایی با هدف گردشگری مزرعه در زمان برداشت محصول زعفران  را در برنامهریزی نمایند. همچنین براساس یافتههای این پژوهش برگزاری تورها و جشنوارههای گردشگری زعفران میتواند تاثیر قابل توجهی در افزایش تبلیغات و اطلاع رسانی، توسعه مناطق روستایی و کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها داشته باشد.

سرمایه‌گذاری در گردشگری زعفران

سرمایه گذاری در زیرساختها، ایجاد اقامتگاه برای گردشگران، سرمایه گذاری در تورها، روستاهای زعفرانخیز، توسط دولت و جذب سرمایهگذار خارجی تاثیر قابل توجهی در توسعه جایگاه گردشگری زعفران در خراسان بزرگ ایفا میکند.

همچنین براساس یافتههای این پژوهش سرمایه‌گذاری در گردشگری زعفران میتواند تاثیر قابل توجهی در افزایش تبلیغات و اطلاع رسانی، توسعه مناطق روستایی و کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها داشته باشد.

نتیجه گیری

گردشگری و سفر قلب تپنده اقتصاد جهان است که اگر از کار بیفتند، اقتصاد جهان نیز فرومی‌پاشد. گردشگری به همین یک دلیل ساده در صدر بخش‌های مهم اقتصاد و امنیت جهان قرار گرفته و از حدود یک دهه پیش هم عملکردی بهتر از دیگر بخش‌ها داشته است. این نکته‌ای است که همه ساله در گزارش‌های شورای جهانی سفر و گردشگری یا سازمان جهانی گردشگری انعکاس می‌یابد. اثرات اقتصادی فعالیت‌های گردشگری بسیار زیاد است. میلیون‌ها انسان در حوزه گردشگری فعالیت دارند و بسیاری از کشورها حیات‌شان به گردشگری وابسته است.به طوری که همین حالا حدود ۱۰ درصد ازGDP  تولید ناخالص داخلی جهان به صنعت گردشگری اختصاص یافته و ۱۰ درصد شاغلان جهان نیز در یکی از حوزه‌‌های مشاغل گردشگری مشغول به کارند. کشور ایران با داشتن جذابیتهای تاریخی، فرهنگی و اکوتوریسمی قابل توجه میتواند سهم بسیار زیادی در این بخش ایفا نماید. در این میان گونه تازه‌ای از گردشگری کشاورزی به نام «گردشگری زعفران» در شهرهای زعفران‌خیز استان خراسان مانند تربت حیدریه پدید آمده است. که نه تنها میتواند اقتصاد خراسان بزرگ و مناطقی که در آنها زعفران کشت میشود را تحت تاثیر قرار دهد بلکه میتواند نقش مهمی هم در اقتصاد کشور ایفا نماید.  بنابراین لازم است مورد توجه مسئولین امر در جهت افزایش گردشگر، جذب منابع ارزی  و بهبود وضعیت اقتصادی این مناطق قرار گیرد. که: برگزاری تورها و جشنوارههای گردشگری زعفران، سرمایه‌گذاری در گردشگری زعفران که میتواند تاثیر بسزایی در تبلیغات و اطلاع رسانی، توسعه مناطق روستایی و مهاجرت روستاییان به شهرها داشتند  نقش راهبردی در این مورد را ایفا نمایند.

منابع و مآخذ

• ایزدی، علی. (۱۳۹۵). تحلیل فضایی تحولات ناشی از توسعه کشت زعفران مطالعه موردی: دهستان رشتخوار، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه زابل.
• ترک چورن، طاهره. (۱۳۹۳). تاثیر گردشگری کشاورزی بر اقتصاد محلی و کارآفرینی منطقه مورد مطالعه: دهستان کترا شهرستان تنکابن، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مدیریت جهانگردی، دانشگاه هنر اصفهان، اسفندماه
• شیرزادی لسکوکلایه، سمیه و جلالی، عباس. (۱۳۹۹). بررسی راهبردی پتانسیل های اگروتوریسم زعفران مطالعه موردی: شهر تربت حیدریه، نشریه پژوهش های زعفران، جلد۸، شماره۱، صص۹۸-۵۸٫
• کریمی، سعید. (۱۳۹۳). کارآفرینی گردشگری کشاورزی، راهبردی نوین برای توسعه روستایی، نشریه کارآفرینی در کشاورزی، شماره۴، صص۹۰- ۶۹٫
• گل محمدی، فرهود، معتمد، محمدکریم، و میری، فاطمه سادات. (۱۳۸۹). نگاهی بر اهمیت و کاربرد های گیاه دارویی زعفران و صادرات آن در خراسان جنوبی. همایش ملی گیاهان دارویی. https://sid.ir/paper/820728/fa
• Behdani, M.A., and Fallahi, H.R., 2015. Saffron: Technical Knowledge based on Research Approaches. University of Birjand Press, Birjand, Iran. 412 p. [in Persian].
• Esmaeilzadeh, H., , 2015. Choosing the optimal strategy for tourism development using SWOT strategic model (Case study: Maragheh) Environ. Plan. VIII(28), 172-149. [in Persian with English Summary].
• Gao, J., Barbieri, C., and Valdivia, C. (2013), “Agricultural landscape preferences: Implications for agritourism development”, Journal of Travel Research, Vol. 53, No. 3. PP: 366-379.
• Hinson, R. E. Abdul-Hamid, I. K. & Osabutey, E. L.C. (2017). Investigating market orientation and positioning in star-rated hotels in Ghana. International Journal of Contemporary Hospitality Management. 29 (10). Pp 2629-2646
• Madan, R. (2014), “Agri-tourism in peri-urban Mumbai and Pune: ecological citizenship and rural-urban linkages in the Global South”, A PhD thesis, Cardiff University.
• Mohd Said H. Chui Yee c. and Mei Fung.2 O. )2012(, “A swot analysis on agrotourism destination: A case on rural development in a small town Sekinchan2 Selangor2 Malaysia”, International Journal of Business and Management Studies2 Vol. 1, No. 2. PP: 29–۴۳
• Siddiqui, K. & Fahim, S. M. (2014). Repositioning of DAWNNEWS Channel to Mass Market. Review of Integrative Business & Economics Research. 3 (1), PP 190-199.
• Yeh, J. (2015), “Agritourism Guidebook: Hawai ‘i County”, Entrepreneur’s Toolbox2 ET-152 University of Hawai ‘i at Manoa2 PP: 1-65
• Zhang, Ch. Lin, Y. & Newman, D. (2015). Investigating the Effectiveness of Repositioning Strategies: The Customers’ Perspective. Journal of Travel & Tourism Marketing. 33 (9), pp 1-16.

پژوهشگر:محسن احتشام/دکتری مدیریت بازاریابی