ارگ کلاه فرنگی؛ نماد و نگین شهر بیرجند

به گزارش “ پیام خاوران “ ارگ کلاه فرنگی اواخر دوره زندیه احداث شد و بنای آن به طور کلی از نظر شکل معماری با سایر بناهای شهری متفاوت است.

ساختمان ارگ در ۶ اشکوب بنا شده که ۲ اشکوب آن فضادار و بقیه طبقات برای تکمیل فرم نمای بیرونی روی گنبد حوضخانه ساخته شده است.

بخش همکف ارگ کلاه فرنگی از یک پلان مربع شکل که اتاق‌های متعددی آن را احاطه کرده، تشکیل شده و در همین طبقه، چهار هشتی به شکل قرینه به چشم می‌خورد که اصلی‌ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز در آن واقع است.

حوضخانه دارای پلان هشت ضلعی است که طاق نما و سکوهایی آن را احاطه کرده‌اند و یک حوض در وسط و گنبد با تزئینات مقرنس، رسمی‌بندی و کاربندی‌های زیبا به شکوه آن افزوده است.

در واقع می‌توان این بخش از ارگ را به دلیل وجود تزئیناتی که هنرمندان سازنده بر آن انجام داده‌اند، از مهم‌ترین بخش‌های عمارت ارگ بیرجند، معرفی کرد.

وجود آب‌نما در بخش حوضخانه علاوه بر زیبایی، تهویه‌ این قسمت از ارگ را نیز برعهده دارد.

همچنین پنجره‌های نورگیر که در قسمت گنبدی کلاه‌ فرنگی تعبیه شده است، روشنایی و نور مورد نظر فضای حوضخانه را تامین می‌کند که هنرمندان سازنده‌ بنا با دیگر تزئیناتی که در این قسمت از ارگ انجام داده‌اند، فضایی زیبا و تماشایی را برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند.

طبقه دوم شامل یک هشت ضلعی است که چند اتاق را در خود جای داده و بخش‌های فوقانی فقط جنبه سمبلیک و زیبایی داشته که با پنجره‌هایی کوچک و کم عرض برای تامین نور حوضخانه تعبیه شده است.

سازندگان این میراث ملی، آن را به فرم زیگوراتی یا شکل پله پله‌ای در ۶ طبقه با معماری زیبا و قابل توجه ساخته‌اند.

در راس این بنا یک مخروط سفید رنگ ساخته شده که در نگاه نخست، توجه تماشاگران و کارشناسان معماری را به‌واسطه‌ زیبایی و طراحی جالب و قابل توجه‌ای که دارد، به خود جلب می‌سازد.

عمده مصالح استفاده شده در ساخت ارگ کلاه فرنگی بیرجند، گل، آجر، ساروچ و آهک است و ضمن داشتن شکل زیگوراتی و ۶ اشکوبه که خاص و منحصر به‌فرد جلوه می‌کند، متشکل از چند بخش اصلی و فرعی است.

در بنای کوشک مرکزی هیچ نوع بخاری و دودکش دیده نمی‌شود که حکایت از آن دارد این بنا فقط در فصول گرم سال مورد استفاده بوده است.

این ارگ که در مرکز شهر بیرجند و خیابان مطهری قرار دارد با شماره ۱۸۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این بنا به عنوان مرکز حکمرانی در بافت شهر جایگاه خاص داشته است بطوری که بین این بنا و ارگ ارتباطی اجتماعی با ساکنین اطراف آن برقرار بوده است و به دلیل شاغل بودن بعضی از اهالی به عنوان خدمه ارگ منازل این افراد در اطراف زمینهای مزروعی مستقر بوده است.

ارگ متعلق به یکی از خوانین خاندان خزیمه علم است که در اصل مقر حکومتی محسوب می گردیده از لحاظ تاریخی خاندان علم از دوره صفویه وارد کارهای درباری شده و در دوران های بعدی همچنان در دربار سلاطین مختلف ابراز وجود کردند و در اوایل قرن هفدهم بود که تمامی قائنات به دست این خاندان افتاد و به همین علت قدرت بیشتری پیدا کردند.

این خاندان بعداً در سرزمین قهستان که مرکز فعلی آن در بیرجند می باشد با استقلال بیشتری فرمانروایی کردند.

هنگامیکه حکومت قائنات و سیتان از طرف محمد ابراهیم خان به دو برادر زاده‌اش حسام الدوله و صمصام الدوله واگذار گردید حسام الدوله که قاینات را بدست گرفت از این ارگ به عنوان مرکز و مقر فرمانروایی خود استفاده کرد و به همین علت نام اولیه این ارگ در زمان خود ً ارگ حسام الدوله ً نامیده می شده است.

همچنین به علت شباهت فوقانی ترین بخش عمارت به کلاه فرنگی عوام را بر این داشته که این ارگ را بنام ً ارگ کلاه فرنگی ًبشناسند.

با توجه به شیوه معماری مخصوصا در پلان همکف آن قدمت این بنا به اواخر دوره زندیه نسبت داده می شود به عبارتی قدمت اصلی بنا باید بین اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه باشد.

بنای مزبور بطور کل از نظر سبک و شیوه معماری با سایر بناهای شهری اختلاف اساسی دارد چرا که بنا بدلیل داشتن گنبدی زیگوارتی و چند اشکوبه و طاق نماهای متعدد و بعضا مقرنس کاری شده و جه ممیزه خویش را کاملا حفظ کرده است.

ارگ کلاه فرنگی بیرجند درکناردیگرجاهای دیدنی بیرجند همچون مدرسه‌ شوکتیه،باغ اکبریه،قلعه بیرجند و ارگ بهارستان دارای ارزش تاریخی و فرهنگی بالایی است.

این بنا در دوران حکومت قاجارها و دربازه زمانی سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳هجری قمری،درشهر بیرجند احداث شد. ارگ با کاربری مقرحکومتی و به مساحت حدود ۷۰۰ مترمربع احداث شده است.

«ارگ حسام الدوله»،«قصر بی‌بی عروس» و «ارگ سرکار»، از دیگر نام‌هایی هستند که این اثر تاریخی به آن‌ها شهرت یافته است.

درب این بنای تاریخی از فروردین ماه امسال به روی گردشگردان باز شد

انتهای پیام/