درمیان؛ سرزمین قلاع تاریخی

به گزارش “ پیام خاوران “ درمیان، سرزمین رنگ، طبیعت وقلعه های کهن؛ دیاری کهن است درحصارکوههای بلند که چون نگینی در میان کوه های شرق خراسان جنوبی می درخشد از همین روان را درمیان می نامند.

شهرستان درمیان در شرق استان خراسان جنوبی واقع شده و از شمال به شهرستان قاینات، از جنوب به شهرستان سربیشه ، از غرب به شهرستان بیرجند و از شرق به کشور افغانستان محدود می شود. این شهرستان ۵۸۶۱ کیلومترمربع مساحت دارد و از سه بخش و شش دهستان تشکیل شده است. مرکز این شهرستان شهر اسدیه است که در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شرق بیرجند و در موقعیت ۳۲ درجه و ۵۴ دقیقه و ۴۹ ثانیه عرض شمالی و ۶۰ درجه و ۰۱ دقیقه و ۴۵ ثانیه طول شرقی قرار دارد.

تاریخچه:

شهرستان درمیان از لحاظ وجود آثار فرهنگی و تاریخی از غنی ترین شهرستان های خراسان جنوبی به شمار می رود. وجود تپه ها و محوطه های باستانی پـراکنده در منطقه، قلعه های اسماعیلی، آسبادها، مساجد و… نشان دهنده سابقه تمدنی با عظمت آن است.

شهر طبس مسینا و مناطق اطراف آن در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری شرق شهر اسدیه (اسدآباد) از لحاظ تاریخی و باستان شناسی بسیار غنی است. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود، قلاع مرتفع و مستحکمی در اکثر نقاط این شهرستان و سایـر شهرهـای خراسان جنوبی ساختـه و بـاقی بگذارند.

محوطه رَزه یکی از قدیمی ترین سایت های دوره مفرغ و تاریخی این شهرستان به حساب می آید. به دلیل وجود قلعه های زیاد، این شهرستان، به دیار قلاع تاریخی معروف می باشد. قلعه کَل حسن صَبّاح بزرگترین قلعه شهرستان و مرکز اسماعیلیه در دوره سلجوقی بوده و به قلعه مومن آباد مشهور است.

درميان با حدود ۲۰۰ اثر فرهنگي و تاريخي از غني ترين شهرستان هاي خراسان جنوبي به شمار مي رود، در طول سال خصوصا ايام نوروز مسافران و گردشگراني با سفر به اين شهرستان مرزی از تعدادي آثار آن به ويژه قلاع آن ديدن می كنند.

اين شهرستان از لحاظ وجود آثار فرهنگي و تاريخي از غني ترين شهرستان هاي خراسان جنوبي محسوب مي شود، وجود تپه ها و محوطه های باستانی پـراكنده در منطقه، قلعه هاي اسماعيلي، آسبادها و مساجد تاريخي نشان دهنده سابقه تمدني با عظمت اين شهرستان است.

همچنين شهر طبس مسينا و مناطق اطراف آن در فاصله حدود ۳۰ كيلومتری شرق شهر اسديه (اسدآباد) از لحاظ تاريخي و باستان شناسی بسيار غنی است.

گفتني است قلعه «كَل حسن صَبّاح» بزرگترين قلعه شهرستان و مركز اسماعيليه در دوره سلجوقي بوده و به قلعه مومن آباد مشهور است.

وجود مناطق كوهستاني باعث شده كه پاي فرقه اسماعيليه به اين منطقه باز شود و مردم براي دفاع از خود، قلعه هاي مرتفع و مستحكمي در اكثر نقاط اين شهرستان ساختـه و بـاقي بگذارند به دليل وجود قلعه هاي زياد، اين شهرستان به ديار قلعه هاي كهن معروف است.

درميان در شرق خراسان جنوبي قرار دارد و از شمال به شهرستان قاينات، از جنوب به شهرستان سربيشه، از غرب به شهرستان بيرجند و از شرق به افغانستان محدود است.

اين شهرستان پنج هزار و ۸۶۱ كيلومترمربع مساحت دارد و از سه بخش و شش دهستان تشكيل شده است.

قلعه «كل حسن صباح» دوره اسماعيليان

قلعه كل حسن صباح يا دژ مومن آباد در نزديكي روستاي « تغنديك» شهرستان درميان قرار دارد.اين قلعه با ارزش ترين و مهم ترين قلعه اسماعيليان در منطقه تاريخي قهستان و دومين مركز دفاعی آنها پس از قلعه الموت است.

در غربی ترين بخش اين قلعه بقاياي معماری به صورت تل خاك بر فراز كوه قابل مشاهده است.اين فضا به وسيله يك راهروي باريك با عرض حدود سه متر به بخش مركزي منتهی می شود.بخش مركزي نسبت به ساير قسمت های قلعه سالم تر مانده و بقاياي معماري آن قابل تشخيص است.عناصر معماري اين قسمت شامل راهروها، اتاق ها و تالار های بزرگی است كه از سنگ ساخته شدند.

پوشش سقف اتاق هاي اين قسمت به شكل قوس جناغي است، بخش سوم در شرق قلعه قرار دارد كه در اين قسمت حصار خارجی قلعه و تعدادي از برجها قابل تشخيص است.در سطح قلعه تعداد زيادي از آجرهاي منقوش با نقوش حيوانی و گياهي پراكنده است كه اين آجرها به شكل مربع، مستطيل و شش ضلعي هستند كه براي تزيين بخش هاي مختلف قلعه استفاده شدند.

در قلعه قطعه سفال هاي پراكنده از نوع سفال هاي لعابدار اسلامی به رنگ هاي فيروزه ای، آبی، سبز، زرد و نيز سفال هايي با نقوش قالب زده نيز مشاهده مي شود.قلعه كل حسن صباح با شماره ۸۲۷۹ در فهرست آثارملي كشور شده است.

قلعه فورگ دوره افشاريه

روستاي فورگ از توابع بخش مركزي شهرستان درميان و در فاصله ۹۰ كيلومتری شرق بيرجند و ۱۰ كيلومتري شهر اسديه واقع شده است.ساخت اين قلعه در زمان نادرشاه توسط ميرزا بقاخان حاكم منطقه شروع شد و پس از وي پسرش ميرزا رفيع خان ساخت قلعه را به اتمام رساند.

مصالح به كار رفته در اين بنا، سنگ، آجر، خشت، گچ، آهك و ساروج است.فضاي داخلي قلعه از قسمت هاي مختلف مانند محل زندگي خدمه، اصطبل و انبار مهمات تشكيل شده است كه به وسيله حصار قلعه و برج های مدور احاطه شده و بالای حصار و برج ها كنگره دار است و منافذي براي ديده بانی و دفاع در آن تعبيه شده است.

دروازه اصلي قلعه در ضلع شرقي و يك دروازه كوچك تر در ضلع شمالي آن قرار دارد.شاه نشين در بلندترين نقطه قرار دارد و فضاهایی از قبيل اصطبل، آب انبار، اتاق های ساخته شده در دو طبقه و مسجد را در بر دارد.اين اثر تاريخي نيز به شماره ۳۴۵۰ ثبت ملی است.

قلعه اسديه دوره قاجار:

قلعه اسديه در مركز شهر اسديه قرار دارد، بنايي حكومتی بود اين بنا كه به لحاظ نقشه و فرم ساخت با داشتن چهار برج در چهار گوشه علاوه بر عملكرد مسكوني، عملكرد دفاعي نيز داشته، از بناهاي ساخته شده در دوره قاجار به شمار مي رود.

در ضلع شمالي اين بنا باغ بزرگي وجود داشته كه اكنون به پارك تبديل شده است.ضلع جنوبي بنا داراي يك طبقه و ضلع شمالي داراي دو طبقه است كه طبقه فوقانی با معماري اشرافي تر محل سكونت حاكم و طبقه پايين به عنوان انبار و محل سكونت خدمه استفاده می شده است.طبقه دوم مشرف به باغ داراي ايوانی است با پوشش مسطح و چوبی كه دو ستون چهار ضلعي با سر ستون هاي تزئيني، طاق ايوان را حمل می كند.اين بنا به شماره ملی ۸۲۷۸ ثبت شده است.

قلعه درخش دوران قبل از صفوی:

قلعه درخش با نقشه چهار ضلعي ساخته شده و ورودي اصلي در ضلع جنوبی آن واقع شده است،اين بنا داراي شش برج مدور است كه در اضلاع جنوبي، غربي و شمالي قرار دارند.

ورودي قلعه در ضلع جنوبی است و پس از آن فضاي هشتي قرار گرفته كه دارای پوشش گنبدي از نوع عرقچين است.از ديگر فضاهاي موجود در اين ضلع بايد به راهرو ارتباطي، اتاق هاي متعدد و مطبخ و هيزم دان اشاره كرد و اين قلعه دارای دو حياط مرتبط با يكديگر است.

فضاي هشتي توسط يك راهرو به حياط اول منتهي مي شود كه فضاهاي اصلي قلعه در اطراف اين حياط شكل گرفته اند، از جمله دو اتاق سه دری كه در اضلاع شرقي و غربي حياط قرار گرفته اند.از تزيين هاي موجود در اين اتاق ها بايد به شومينه و طاق نماها اشاره كرد و در اطراف حياط اول طاق نماهايي با قوس جناغي و هلالي ديده می شود.

براي پوشش فضاهاي اين قلعه از گنبد عرچين، تخت و كليل استفاده شده است.اين بنا هم جنبه دفاعي و مسكونی داشته و محل زندگي حاكمان اين منطقه بوده است و در حياط دوم اتاقي در گوشه شمال غربی آن وجود داشته كه به فضاي برج منتهي مي شده است.

اين اثر تاريخي به شماره ۱۵۲۸۴ ثبت ملي است و به استناد قانون هرگونه دخل و تصرف در اين اثر و حريم آن بدون كسب مجوز كتبی از اداره كل ميراث فرهنگی ممنوع است.

قلعه طبس مسينا دوره اسلامی:

قلعه طبس مسينا در حاشيه شرقی شهر طبس مسينا قرار دارد، نقشه قلعه به شكل دايره و داراي حصار و برج هاي متعدد است.دور تا دور قلعه را خندقي فرا گرفته و در قسمت ورودي، برجي بزرگ كه در حال حاضر ۱۱ متر ارتفاع و بيش از ۱۵ متر قطر دارد، باقی مانده است.

با وجود آسيب ها و صدماتي كه به اين قلعه وارد آمده هنوز ۱۵ برج از مجموع برج هاي آن قابل مشاهده است.با توجه به پلان مدور قلعه احتمال مي رود، اين اثر متعلق به قبل از اسلام باشد كه در دوره اسلامي نيز مورد بهره برداري قرار گرفته است.

وجود تپه های باستانی متعلق به دوره هاي تاريخي (احتمالا اشكانی) در حاشيه اين شهر، احتمال تعلق طبس مسينا را به دوره هاي قبل از اسلام تقويت مي كند.طبس مسينا شهري است بسيار كهن و تاريخی كه در اكثر متون جغرافيايي قرون اوليه اسلامي، نام آن ذكر شده است مصالح به كار رفته در بناي قلعه طبس خشت و گل است. اين اثر با شماره ۱۷۴۲ ثبت ملي است.

قلعه مسلمانان گرسك:

قلعه مسلمانان گرسك در يك كيلومتري شرق روستای گرسك از توابع بخش گزيك شهرستان درميان بر فراز قله اي به نام قله قوچان در رشته كوه شيخ عبدالله قرار دارد.قلعه مذكور از جمله قلاع كوهستاني است كه با تبعيت از شكل ناهمواري هاي كوه و با نقشه نامنظم ساخته شده و داراي بخش هاي مختلفی از جمله حصار، آب انبار، برج ها، بند، مسيرهاي ورودي و كوره آجرپزي است.

اين قلعه با مصالح سنگ و آجر و ملات گچ ساخته شده و با توجه به شواهد تاريخی – فرهنگی موجود از قلاع اسماعيليه و مربوط به دوره سلجوقی است و با شماره ۱۷۴۲۰ ثبت ملی است.

مسجدی در میانه بافت قدیمی :

مسجد بلال، در میدان اصلی روستای فورگ در خراسان‌جنوبی و در شهرستان درمیان چشم نوازی می‌کند که به شیوه سنتی ساخته شده است؛ این مسجد زیبا در پایین قلعه فورگ و در بافت روستایی فورگ قرار دارد. این مسجد از چوب و خشت بنا شده است. با ورود از درب اصلی آن ابتدا به گنبدی خشتی با ایوان‌های کوچک که ظاهرا برای انتظار استفاده می‌شود می‌رسید و با گذشتن از راه‌رویی کوچک، صحن اصلی مسجد که سقف و ستون‌های چوبی دارد نمایان می‌شود.

در وسط صحن گنبدی با تیرهای چوب بنا شده و در روبه‌روی محراب آن ایوانی چوبی با ستون‌های از تیرک چوبی قرار گرفته که منظره آن رو به مزارع زرشک روستاست. بنای مسجد ساخته شده از خشت و گل و چوب بوده و حس بسیار خوبی را به گردشگر می‌دهد.

خانه مهدی خان رفیعی:

این بنا متعلق به مهدی خان رفیعی حاکم قلعه فورگ بوده و همزمان با آن یعنی در دوران نادر شاه افشار بنا شده است. البته در دوران بعدی تغییرات و تعمیرات جزئی نیز در آن داده شده است.در داخل روستای درمیان خانه‌های تاریخی متعددی با ویژگی‌های معماری اصیل ایرانی وجود دارد که یکی از این خانه‌ها مشهور به خانه مهدی خان رفیعی از جالب‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود.

مسجد جامع هندوالان:

مسجد جامع هندوالان مربوط به دوره تیموریان است و در استان خراسان جنوبی، شهرستان درمیان، روستای هندوالان واقع شده است.این مسجد باشکوه‌ترین بنای تاریخی، مذهبی شهرستان درمیان است. مهم‌ترین عناصر معماری آن سر در ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب است. گنبد خانه مرکزی با استفاده از فیل‌پوش‌ها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است. شبستان ستون‌دار در دو طرف گنبدخانه واقع شده و به وسیله طاق و تویزه به شیوه چهار ترک اجرا شده است.

بنا از نظر تزیینات آجری بسیار متنوع بوده و این تریینات شامل فیل‌پوش‌ها، گوشواره‌ها، قابهای گچی، رسمی‌بندی محرابها و نحوه آجرچینی گنبدها است. این اثر تاریخی در دوره شاهرخ تیموری در حدود سال ۸۵۰ هجری قمری ساخته شده است.

انتهای پیام/