نگاهی بر آیین‌های سنتی عزاداری ماه محرم در خراسان جنوبی

به گزارش “پیام خاوران” باری دیگر محرم از راه رسید و شهر و روستاهای سراسر کشور حال و هوایی عجیب به خود گرفته است، پیر و جوان، زن و مرد، کودک و نوجوان همه در هیئت‌ها به تکاپو افتاده و بار دیگر نغمه‌های عاشقانه حسین(ع) نقل محفل‌شان شده است. همه همدیگر را پیدا می‌کنند، محرم مقصد مشترک همه آنهاست، اینجا عشق توزیع می‌شود.

بیرق‌ها و علم‌های عزا بر در و بام تکایا، مساجد، خانه‌ها، مؤسسه‌ها، ادارات و معابر برافراشته می‌شود و اکثر اهالی شهرها و روستاها لباس ماتم بر تن کرده و و با شهدای واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای کربلا رخ داده است ابراز همدردی می‌کنند.

آیین‌های عزاداری ماه محرم مطابق با رسوم، آداب و سنن در مناطق مختلف استان خراسان جنوبی برگزار می‌شود که در همه این آیین‌ها می‌توان جلوه‌ای از شور و اشتیاق و محبت به سالار شهیدان را مشاهده کرد.

عزاداری به قدمت یک قرن در حسینیه کبابی

حسینیه کبابی یکی از بناهای تاریخی در شهر بیرجند و از بناهای بسیار با ارزش اواخر قاجار – اوایل پهلوی است که در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و بنا به وصیت واقف آن هر سال در ایام محرم با اجرای آیین چادرپوشان آماده عزای حسینی می‌شود.

این اثر یکی از خانه‌های اصلی بافت تاریخی شهر بیرجند بوده که دارای سردری زیبا با تزئینات آجرکاری دوره پهلوی است. خانه و حسینیه کبابی محل استقرار هیئت ابوالفضلی از اولین هیئت‌های بیرجند بوده که دارای پرده نقالی است و در گذشته در دهه اول محرم پرده‌خوانی داشته‌اند.

در زمان قدیم عزاداری امام حسین(ع) در خانه‌هایی برگزار می‌شد که توسط مالکین وقف شده و به آنها «حسینیه» می‌گفتند. یکی از این حسینیه‌ها خانه کربلایی غلامرضا کبابی از افراد مشهور شهر بیرجند بود که خانه مسکونی‌اش در محله خیرآباد و در نزدیکی «مصلی» را وقف کرد.

از زمان‌های قدیم تاکنون هر سال از روز سوم تا 12 محرم جلسات عزاداری و روضه‌خوانی در این حسینیه برگزار می‌شد و اکنون به همان روال قدیم و با همان شیوه توسط بانیان و وابستگان مرحوم، این مجالس به سبک و سیاق قدیم برگزار می‌شود.

بر اساس مستندات شفاهی و تاریخی قدمت این مراسم بیش از 100 سال است و در روز اول محرم همه بانیان با همکاری هم برای آماده سازی حسینیه اقدام به آیین چادرپوشان حسینیه می‌کنند.

مراسم عماری پوشی(عماری آرایی) بشرویه

مراسم عماری پوشی یکی از مراسم و آئین‌های سنتی شهرستان بشرویه می باشد که توسط بانوان اجرا می شود. عماری (آن چه بر پشت پیل نهند و در آن نشینند و آن منصوب است به عمار)، صندوق مانندی است که برای نشستن سوار آن را برروی پشت شتر یا فیل می‌گذارند و به آن محمل و هودج هم می‌گویند.

این مراسم از قدیم الایام اجرا می‌شده است و قدمت آن به بیش از 100 سال می‌رسد. مراسم توسط بانوان در روز اول ماه محرم و در محل سرای سرکه که از بناهای تاریخی شهرستان بشرویه است برگزار می‌شود.

قبل از شروع مراسم سوگواری خواندن و قرائت ادعیه به عنوان مقدمه و ورپوشی عماری (پوشاندن عماری به وسیله پارچه) انجام می‌شود. اسکلت عماری به علت استحکام و دوام بیشتر از چوب درخت چنار یا گردو درست می‌شود. بانوان به وسیله پارچه‌ای که مخصوص همین کار است و توسط مردم به عنوان نذر اهدا می‌شود عماری را می‌پوشانند و به وسیله نخ و سوزن می‌دوزند. در اسکلت عماری، قسمت بالای آن دارای یک زوایه‌ای است که این زاویه نمادی از خمیدگی حضرت زهرا(س) در مصیبت امام حسین(ع) است.

14 چادر در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف به نیت 14 معصوم انداخته و اطراف آن را با سوزن و نخ می‌دوزند. بعد از این مرحله آینه در جلوی عماری نصب می‌کنند. آینه‌های عماری معمولا در جلو عماری نصب می‌شود چون عماری همان وسیله انتقال افراد آسمانی به زمین است به نوعی می‌خواهند تعبیر نور و روشنایی را نشان دهند و معمولاً 12 آینه به نیت و نماد 12 امام نصب می‌شود. این مراسم با شماره 2063 در فهرست میراث معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

آیین و مراسم علم بندان

علم مهمترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به شمار می‌رود در هر یک از نقاط استان هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نامگذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.

مراسم علم بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم هست. در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.

علم‌ها اغلب بانی و علمچی دارند که صاحب علم محسوب می‌شوند. این کار به طور موروثی از پدر به پسر بزرگ‌تر خانواده می‌رسد. روز علم بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌سازند پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین کار اسپند دود می‌کنند، یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند. این آئین نیز با شماره 627 در فهرست میراث معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

آیین تکیه‌بندان روستای سرخنگ درمیان

این مراسم هر ساله در دوم محرم‌الحرام در محل تکیه حاج عبدالرسول از روستای سرخنگ شهرستان درمیان برگزار می‌شود. بنای اولیه تکیه در دوره قاجار احداث شده و در اوایل انقلاب بازسازی شده است.

برای اجرای این مراسم در روز دوم محرم نمایندگانی از اولاد حاج عبدالرسول در محل تکیه حاضر می‌شوند و نخست مراسم علم بندان برای عَلَمی که در صحن تکیه بر پا می‌شود اجرا و بعد آماده‌سازی تکیه برای انجام مراسم ماه محرم و تزئین فضای داخلی تکیه به وسیله پارچه‌های رنگارنگ، کتیبه‌ها و پارچه نوشته‌ها صورت می‌گیرد.

یکی از تزئینات جالب تکیه دستمال‌های آویز و رنگارنگ متعددی است که سراسر سقف تکیه را زینت داده و جلوه‌ای زیبا به تکیه می‌دهد. با انجام مراسم تکیه‌بندان به طور رسمی مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در روستا آغاز می‌شود.  این مراسم نیز در فهرست آثار معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

مراسم سنگ‌زنی قهستان

از دیگر مراسم عزاداری ماه محرم سنگ‌زنی است که در شهرستان درمیان و تنها در شهر قهستان اجرا می‌شود. سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد و بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود.

این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که این کار را از پدرانشان به ارث برده‌اند و پس از فوت پدر فرزند ذکور باید به جای پدر در سنگ‌زنی شرکت کند. از شب پنجم محرم این کار را همراه با هیئت و به همان آهنگ نوحه سینه‌زنی و یا زنجیرزنی انجام می‌دهند، بعضی مواقع نیز برای آن نوحه جداگانه‌ای می‌خوانند. این مراسم نیز در فهرست آثار معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

مشعل‌گردانی در روستای برکوه

مشعل در شهرستان بیرجند عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه و یا نفت پرمی‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی به عزاداری می‌پردازند این مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود.

در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود، پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.

مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله(ع) روشن بود بر پا می‌کنند. این مراسم نیز در فهرست آثار معنوی کشور(ناملموس) به ثبت رسیده است.

مراسم آیینی صلات کشی

حاج علی اشرف بشروی در حسینیه‌ای که در مرکز محله میان ده بشرویه ساخت، بانی مراسمی شد که پس از 4  قرن با همان سیاق اولیه و همان سوز جانسوز سال به سال اجرا می‌شود.

سیدامیر سلیمانی‌رباطی مسئول میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی شهرستان بشرویه در این باره گفت: سبک عزاداری حسینیه حاج علی اشرف بر طبق اسناد بجای مانده توسط بانی حسینیه پایه‌ریزی می‌شود. مراسمی جامع و شاخص که آغاز رسمی محرم را با نوای صلاتی که در پشت حسینیه توسط خدما، سادات و نقبای حسینیه اجرای می‌شود به همگان اعلام می‌شود.

وی بیان کرد: در گذشته که امکانات و تکنولوژی مدرن جایی در زندگی مردم نداشته و به تبع آن شروع یک مراسم یا پایان مراسم توسط افراد عامه ناشناخته بوده گروهی از نجبا و علما با تسلطی نسبی که بر اجرام آسمان و یا نسخه‌ها و کتبی که در این زمینه داشته‌اند معمولا ایام سال و مراسم آیینی را به مردم اعلام می‌کردند و اینجاست که حاج علی اشرف در مجموعه آیینی حسینیه، ابتدای آن را با صلات مرقوم می‌نماید.

سلیمانی‌رباطی افزود: قبل از مراسم صلات‌کشی، خدمه حسینیه حاج علی اشرف با آماده کردن فضای حسینیه، قدم اول را برای اجرای رسوم پایه‌گذاری شده بانی فراهم می‌کنند و با تجمع مردم داخل حسینیه یک یا دو نفر از سادات در حالی که چاوشی می‌خوانند برای چند مرتبه به دور حوض می‌چرخند و همراه با نوای زیبای چاووشی‌خوان‌ها حسینیه را به مقصد پشت بام ترک می‌کنن، چاوشی خوان با سبک سنتی اشعار محتشم کاشانی را قرائت می‌کند و همگان را به سوگ و ماتم دعوت می‌کند.

وی ادامه داد: هیچ گونه تغییر و تحولی از زمان پایه‌گذاری مراسم محرم حسینیه بشرویه یعنی از سال 1148 ه.ق تا امروز دیده نمی‌شود و یا حتی تغییر در مراسم را نوعی بدعت می‌دانند چرا که مراسم آیینی حسینیه یک مجموعه کامل از نواها و عزاها و نمایشات آیینی را شامل می‌شود که جدای از صلات آغازین باید به آیین علمگردانی، مراسم شب عاشورا، مراسم صبح عاشورا، نخل روز عاشورا و تنورخولی، شام غریبان و مراسم وابسته به آن از جمله تعزیه زعفر جنی اشاره کرد.

انتهای پیام/102