رد پای «چپت» در بیرجند گُم شد

به گزارش “پیام خاوران”، با کاهش سرمای هوا، چوپان روستا چپت‌هایی را که از بازار گرجی‌ها یا همان کفاش‌های بیرجندی خریداری کرده، به پا می‌کند. او می‌گوید: «هم پدرم و هم خودم که هر دو چوپانیم، در فصل گرم سال از همین چپت‌ها استفاده می‌کردیم، اما پدرم همیشه در طول سال این چپت‌ها را به پا می‌کرد و برای زمستان نیز یک تن‌پوش نمدی داشت که حالا من هم همان تن‌پوش نمدی را دارم.»به گفته او، در گذشته نه تنها چوپانان، بلکه اغلب روستاییان نیز برای انجام کارهای کشاورزی مانند آبیاری مزارع و باغ‌ها از چپت استفاده می‌کردند. اما با رواج چکمه‌های پلاستیکی و انواع دیگر پاپوش‌ها، بسیاری از روستاییان دیگر تمایلی به استفاده از این نوع کفش ندارند. با این حال، چوپانان همچنان از چپت برای فصل گرم سال بهره می‌برند.هنر ساخت کفش بیرجندی، هنری است قدیمی که به‌نظر می‌رسد ریشه‌هایش به دوران قاجار و حتی صفویه بازمی‌گردد. این هنر که از پدر به فرزند منتقل شده، گویی از سقف گنبدی حجره‌ای فرسوده کهنه‌تر است. «چپت»، همان پاپوش سنتی که زمانی تنها کفش مردان بیرجند و مناطق اطراف بود، حالا در سایه تولیدات انبوه و مدرن، رنگ می‌بازد و در آستانه فراموشی قرار دارد.مردی که با دست‌های قوی و مردانه‌اش، تکه‌های چرم را می‌برد و می‌دوزد، از تاریخ و ارزش این کفش‌ها سخن می‌گوید.او قدمت چپت را به دوره قاجار نسبت می‌دهد و از کفش‌های «ارسی» که به‌ویژه در میان اشراف و اعیان رواج داشت، یاد می‌کند. این چپت، که در گذشته تنها در بیرجند تولید می‌شد، به‌ویژه در میان روستاییان و چوپانان طرفداران زیادی داشت.

ابزار و مواد اولیه

حتی از سیستان و بلوچستان هم مشتری داشت، اما امروز دیگر آن دوران پررونق سپری شده است و این میراث قدیمی در صورت حمایت نشدن، به زودی به موزه سپرده خواهد شد.

محمدحسین کاملی، ۶۱ ساله، هنرمندی است که پس از سال‌ها دوباره چپت می‌دوزد. او از پنج سالگی در حجره پدرش مشغول یادگیری این هنر بود و به‌عنوان یک نسل‌پیشین، حالا این هنر را در نسل جدید ادامه می‌دهد. چپت‌ها، که از لاستیک یا چرم ساخته می‌شوند، در گذشته به دلیل قیمت پایین و کاربرد مفیدشان، طرفداران زیادی داشتند. در حجره‌ای کوچک و قدیمی، میز کار کاملی که تکه‌ای از تنه درخت است، ابزارهایی چون کارد، گزن، سوهان، چکش، نخ و میخ‌های کوتاه قرار دارد.او برای ساخت چپت از چرم سراجی ضخیم و لاستیک‌های نخی خودروهای سواری استفاده می‌کند. چرم‌هایی که اغلب ضایعات تسمه کمر هستند و برای خرید آن‌ها باید به تهران سفر کند و هزینه زیادی را متحمل شود. تنها انتخاب او برای خرید، نوع کیسه‌چرم است که نمی‌تواند در آن انتخاب خاصی داشته باشد.مراحل کارفرآیند ساخت چپت به‌سادگی نمی‌گذرد. چرم باید برای نرم شدن چند ساعت خیس خورده و سپس تراشیده شود. زمانی زیادی صرف آماده‌سازی رویه، نازک کردن و اندازه‌گیری دقیق کفش می‌شود. دو بند از جنس چرم که به پشت کفش وصل می‌شود، نیز نیاز به زمان زیادی برای تراشیدن دارد.درآمد کم و مشکلات اقتصادیاگرچه کاملی از علاقه‌اش به این کار سخن می‌گوید، اما به‌دلیل کمبود مشتری و درآمد اندک از وضعیت اقتصادی راضی نیست. او از مشکلات تأمین مواد اولیه و عدم دسترسی به تسهیلات اشاره می‌کند که کارش را با مشکلات زیادی روبه‌رو کرده است.

در صورتی که تسهیلاتی در اختیار او قرار می‌گرفت، می‌توانست مواد اولیه را از تهران تأمین کند و کارش را رونق بخشد. دیگر رونقی ندارد. این هنرمند چپت دوز، از روزهای رونق هنرش یاد می‌کند و می‌گوید که در گذشته همه کفش‌ها از چرم ساخته می‌شد، نه پلاستیک و فوم. اما حالا بازار چپت‌ها خلوت شده و هر روز تنها یک جفت کفش می‌سازد. دیوار مغازه‌اش که زمانی پر از کفش‌های ساخته شده بود، اکنون خالی است و حتی جایی برای سوزن انداختن نداشت.هنر چپت‌دوزی که زمانی نه‌تنها در بیرجند بلکه در سراسر ایران و حتی در مناطق دیگر کشور نیز شناخته شده بود، حالا در آستانه نابودی است. اگر حمایت‌های لازم از این صنعت دستی صورت نگیرد، ممکن است این هنر اصیل به‌سرعت به یادگارهایی موزه‌ای تبدیل شود.

بازنگری در کفش بیرجندی دلیل کاهش رونق کفش بیرجندی، از دید کاملی چپت‌دوز قدیمی، وجود چکمه‌ها در بازار است. او می‌گوید: «در گذشته مردم برای آبیاری، کشاورزی و سایر کارهای روزمره از چپت استفاده می‌کردند، اما امروزه در روستاها هم چکمه پوشیده می‌شود زیرا پاها در آن محفوظ‌تر است» در حالی که هنوز برخی مشتریان از سیستان و بلوچستان برای خرید چپت به بیرجند می‌آیند، دیگر رونق سابق را ندارد.به گفته او، هرچند در تابستان‌ها عده‌ای به بازار بیرجند برای خرید این کفش‌ها می‌ آیند، اما این پاپوش سنتی دیگر به اندازه گذشته محبوب نیست.

بازنگری در طراحی و مواد اولیه

اما نظر کارشناسان این حوزه نیز براین است که به طور حتم باید بازنگری در طراحی و مواد اولیه کفش بیرجندی صورت و تنها اکتفا به ساخت ابراز آلاتی چون جاکلیدی، نمونه کوچک چپت و… نشود.بعلاوه استفاده از لاستیک در تولید چپت مناسب نیست و بهتر است این تولید کنندگان اندک از موادی همچون چرم و پوست شتر، که قابلیت برگشت به طبیعت را دارند، استفاده کنند تا این صنعت شانس ثبت جهانی پیدا کند و مورد استقبال بیشتری قرار گیرد.همچنین کارشناسان معتقدند که باید به دنبال «خاص‌پردازی» در این هنر باشیم و «خاص‌پردازی» به معنای این است که صنایع دستی با توجه به سلیقه و ذائقه مخاطب، رویکرد امروزی داشته باشد. این‌که بخواهیم کفش سنتی را کنار بگذاریم، راه‌حل درستی نیست.هادی شاهوری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی، می‌گوید: «تلاش‌های زیادی برای احیای هنر چپت‌دوزی در استان انجام شده است، اما به دلیل نبود متقاضی، نمی‌توان اقدامی مؤثر برای احیای این هنر دستی قدیمی انجام داد.»وی ادامه می‌دهد: «برای ثبت ملی و جهانی هر هنری، نیاز به رعایت برخی معیارهای خاص، مانند فعال بودن چند کارگاه و تأثیر آن در اقتصاد منطقه وجود دارد. هنر چپت‌دوزی به دلیل نداشتن این معیارها نتواسته است به ثبت ملی برسد.»شاهوری با اشاره به کمبود اقبال عمومی نسبت به این نوع کفش، افزود: «این هنر در خراسان جنوبی رو به فراموشی است.»وی همچنین خاطرنشان کرد که در سال‌های گذشته پاپوش‌های سنتی خراسان جنوبی، از جمله گیوه، به ثبت فهرست آثار ملی رسیده‌اند.

اگرچه هنر چپت‌دوزی بیرجندی از دیرباز در این منطقه شناخته شده بود و مشتریان زیادی در سرتاسر ایران و حتی کشورهای همسایه داشت، امروز با مشکلات اقتصادی و کاهش تقاضا روبه‌رو است. برای احیای این هنر و بازگشت به روزهای اوج، نیاز به حمایت‌های جدی از سوی بخش دولتی و خصوصی، بازنگری در طراحی و استفاده از مواد اولیه مرغوب و به‌روز، و همچنین ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای تولید و فروش این پاپوش سنتی احساس می‌شود.در صورتی که این حمایت‌ها به درستی انجام گیرد، چپت بیرجندی می‌تواند به عنوان یک هنر اصیل و باارزش، جایگاه خود را در بازارهای داخلی و جهانی پیدا کند.

منبع: فارس

انتهای پیام/۱۰۲